ارزیابی دلایل عدم تحقق کاربری فضاهای سبز در طرح تفصیلی، نمونه موردی: منطقه 6 شهر تهران

با گذشت چند دهه از تهیه طرح های تفصیلی و جامع،عدم موفقیت و عدم تحقق پذیری این طرح ها در ایران کاملا آشکار شده است که این شکست و نارسایی لزوم مطالعه و تحقیق بیشتری را می طلبد. در منطقه 6 تهران نیز طرح تفصیلی اجرا شده با مشکلات فراوانی مواجه گردیده است.یکی از مسایل و مشکلات عدم تحقق پذیری کاربری ها بر اسا س پیشنهادات مهندسین مشاور است. و انحراف از تحقق سرانه ها نمایان است. کلانشهر تهران طی چند دهه اخیر رشد فزاینده ای داشته است و بدون در نظر گرفتن نیاز شهروندان به فضای سبز گسترش فیزیکی شتابانی یافته است. در این میان تعیین دقیق سرانه فضاهای سبز در طرح های تفصیلی از اهمیت ویژه ای برخوردارند. فضاهای سبز مکان های تأمین آسایش و تفریح همگانی میباشند . در شهرهای پا سخده و دارای کیفیات محیطی بهینه ، نسبت بالایی از سطح شهر به کاربری سبز و باز اختصاص دارد. در این پژوهش به بررسی این مساله که "چه عواملی بر عدم تحقق کاربریهای شهری در طرح تفصیلی منطقه 6 شهر تهران تاثیر گذار بوده است" می پردازد.در واقع ارزیابی میزان تحقق یا عدم تحقق کاربری فضای سبز در دوره زمانی پیش بینی شده و در طرح تفصیلی مورد بررسی این پژوهش است. آمار سطوح و سرانه موجود و واقعیات کیفیات محیطی در شهر این مطلب را یادآوری می- کند. تهران به ویژه بخش مرکزی آن از جمله منطقه 6 تهران واقع در محدوده مرکزی تهران به عنوان یکی از آ لوده ترین شهرهای دنیا به دلایل مختلفی از جمله نادرستی اطلاعات پایه؛ چه در زمینه سرانه و مساحت کاربریها و چه در زمینه اعتبارات قابل تخصیص برای ساخت و ساز عرصه های سبز و باز و تفریحی و ورزشی؛ همراه با نارساییها و مشکلات ناشی از اهداف، خواسته ها و محتوای طرحها (غیرواقع بینی و بلندپروازی طرحها)، کمبود آب و تملک زمین، نارساییها و تنگناهای مدیریتی و ناشی از وجود ناهماهنگی و عدم ارتباط بین ارگانها در تهیه و اجرای طرحها، کمبودها و نارساییهای مالی و نارساییها و مشکلات حقوقی و قانونی شدیداً از کمبود فضاهای سبز و باز رنج میبرد. طرح تفصیلی طرحی است که بر اساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع، نحوه استفاده از زمین های شهری را در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آنها و وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت، تراکم در واحدهای شهری، اولویت های مربوط به مناطق بهسازی، توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می شود. برای اینکه بتوان خطوط کلی طرح جامع را به طرح های دقیق قابل اجرا تبدیل کرد از مکانیزم طرح های تفصیلی استفاده می شود. زیرا طرح های جامع، شامل مسائل و راهنمایی ها و خط مشی های کلی است و به جزئیات نمی پردازد. طرح تفصیلی را می توان نقشه راه ساخت و ساز در پایتخت دانست. در طرح تفصیلی شهر تهران پایتخت به ? پهنه سکونت، فعالیت، مختلط و حفاظت سبز تقسیم شده است که به موجب آن، زمین های قابل استفاده در شهر، برحسب قرارگیری در یکی از این قسمت ها، مشمول یکی از انواع ساخت وسازهای مجاز خواهد شد به این معنی که در هر پهنه مقررات با دیگری متفاوت است. در پهنه "سکونت" که در نقشه های مخصوص شهرداری تهران مشخص شده و مناطق به خصوصی از شهر را شامل می شود، مجوز ساخت وساز فقط برای کاربری مسکونی با تراکم ? طبقه تا نهایت ? طبقه صادر می شود و برای یکسری از مناطق ویژه شهر نیز اجازه بلندمرتبه سازی با شرایط خاص، در حد ?? طبقه و بیشتر نیز داده خواهد شد. در طرح تفصیلی تاکید شده برای بلندمرتبه سازی در مناطق ویژه، سازنده باید طرح توجیهی بیاورد. پهنه "فعالیت" قسمتهایی از شهر است که وجه غالب آن، کار و فعالیت بوده و سهم سکونت در آن بسیار محدود است. این پهنه مناطق بسیار متراکم تهران که دسترسی های ضعیف به آن وجود دارد را شامل می شود. ارتفاع ساختمانهایی که در پهنه فعالیت احداث می شوند بین ? تا ?? طبقه و حتی بیشتر خواهد بود، به این معنی که در مناطقی از تهران که در پهنه فعالیت قرار می گیرند اجازه ساخت بلندمرتبه داده می شود اما کاربری این سازه های بلند، غیرمسکونی خواهد بود. پهنه سوم که "مختلط" نام دارد، مناطقی از تهران را شامل می شود که در آنها، شهرداری اجازه ساخت وساز های توام یعنی کاربری مسکونی و تجاری را با هم می دهد. این پهنه قسمت هایی از شهر تهران است که از رشد خزنده فعالیت در بافت های مسکونی پدید آمده است. در پهنه "مختلط" حداکثر ارتفاع ساختمان های جدید ? طبقه تعیین می شود که ساختمان هایی که کاربری تجاری، اداری و مسکونی را با هم داشته باشند، حداقل باید ? طبقه ارتفاع را رعایت کنند.پهنه چهارم در تهران "حفاظت سبز" نام گرفته که مناطق به خصوصی در پایتخت که به هیچ وجه نباید در آنها ساخت وساز شود را شامل می شود. پهنه سبز در طرح تفصیلی قسمت هایی از محدوده شهر است، که عرصه سبز و باز که عرصه های سبز و باز عمومی و خصوصی، پارک های جنگلی، باغات و اراضی مزروعی و حریم ها و پهنه های حفاظت ویژه را در بر می گیرد. با توجه به نقش و اهمیت این پهنه در ارتقاء کیفیت محیط و سیمای شهری تهران ، ساخت و ساز در آن ها محدود بوده و عمدتاً برای توسعه گردشگری و تفرج ، برخی خدمات آموزشی ، درمانی و بهداشتی، فرهنگی ، ... ، مدیریت بحران و استقرار های موقت مجاز می باشد. این محدودیت ضمن ایجاد سرزندگی در محیط های شهری، مانع گسترش فیزیکی شهر تهران شده و بهره برداری مناسب و حفاظت فعال و تجهیز شده را برای این پهنه بوجود می آورد. سرانه عبارتست از مقدار زمینی که به طور متوسط از هرکدام از کاربری های شهری به هر نفر جمعیت شهر می رسد. در تعیین سرانه عواملی از قبیل قیمت زمین، نوع درآمد مردم، امکانات گسترش شهر، موقعیت اقلیمی و طبیعی شهر، مسائل اجتماعی، آداب و رسوم، نیازهای جمعیت به تاسیسات رفاهی،نوع معیشت،تکنولوژی ساختمان و ..... موثر است. سرانه پیشنهادی فضای سبزتوسط سازمان ها و ارگان های داخلی متفاوت است. وزارت راه وشهرسازی 12-7 متر مربع، کارشناسان سازمان محیط زیست50-30 متر مربع، مهندسین مشاور روس پولاد شهر 25 متر مربع، سازمان بوستانها و فضای سبز 25-50 متر را به عنوان سرانه فضای سبز معرفی می نماید. مبنای آمار موجود از سرشماری نفوس و مسکن و برآوردهای صورت گرفته در مورد جمعیت تهران در سال 81 و همچنین آمار سطوح فضای سبز مناطق مختلف شهرداری تهران در سال 81 و بر اساس سرانه فضای سبز 12 مترمربع برای هر نفر (سرانه پیشنهادی وزارت راه و شهرسازی ایرن در طرح سازماندهی شهر تهران) ، اقدام به ارزیابی مازاد و یا کمبود سرانه فضای سبز در مناطق تهران کردیم طبق جداول 2، مشخص گردید که مناطق(22،18،9،5 ) دارای مازاد سرانه فضای سبز و مابقی مناطق دچار کمبود می باشند. مشکلات فضای سبز نیز به 8 دسته کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی، اقلیمی، زیست محیطی، فرهنگی، حقوقی و قانونی تقسیم می شوند. مشکلات کالبدی شامل کمبود تملک زمین، عدم همکاری مناسب مسئولین وزارت راه و شهرسازی در واگذاری نقاط مشخص شده جهت فضای سبز به شهرداری ، کاهش و تخریب فضای سبز موجود، ساخت واحدهای مسکونی و تجاری جدید، پیشرفت بسیار کند پروژه های سبز در حال ساخت منطقه 6، زمین خواری، تبدیل اراضی زراعی به مناطق مسکونی می باشند. مشکلات اقتصادی شامل کمبود منابع مالی، درآمد پایین شهرداری، عدم جذب اعتبارات دولتی، بالا بودن ارزش افزوده زمین، عدم جریمه افرادی که اقدام به قطع درخت کنند، هزینه های بالای نگهداری فضای سبز مانند آبیاری، کوددهی و پولش و تعویض خاک بستر کاشت گیاهان، قیمت بالای زمین ، خودگردانی شهرداریهای بزرگ و مبتنی بودن درآمدهای عمده شهرداری بر عوارض ساختمان و زمین می باشند. مشکلات اجتماعی شامل عدم وجودتشکل های مردم نهاد ، عدم همکاری و مشارکت مردم همگام با اقدامات برنامه ریزی شده شهرداری، منابع طبیعی، جهاد کشاورزی و دیگر ارگان ها ، عدم تمایل به کاشت و نگهداری درخت در معابر و خیابانها توسط مغازه داران می باشند. مشکلات مدیریتی شامل نبود مدیریت یکپارچه در خصوص تامین کاربری ها، تصویب یا اتخاذ برخی تصمیم ها از طرف مراجع تصمیم گیرنده بدون انجام مطالعه و برخلاف طرح های مصوب ، کوتاهی شهرداری منطقه در انجام تعهدات خود، نظارت نا مناسب، عدم مدیریت صحیح میزان آب مصرفی، عدم توجه به بکارگیری کارشناسان و متخصصان مربوطه و تشکیل یک کمیسیون دراین زمینه،عدم تدوین طرحی جامع برای تهران با چشم انداز مشخص با الگو برداری از کلان شهر ها ، بی توجهی بعضی دستگاهها به ضوابط طرحهای تفصیلی و قوانین شهری، عدم انطباق مصوبات طرح جامع با روش بودجه نویسی، انفکاک دستگاه تهیه کننده طرح با سازمانهای مجری طرح، فقدان نظارت کافی بر اجرای صحیح طرحها می باشد. مشکلات اقلیمی شامل بارندگی های کم و وقوع خشکسالی های پیاپی، بالا بودن دما و جذب گرد و غبار در فضاهای سبز، عدم همکاری شرکت آب منطقه ای و آب و فاضلاب در ایجاد تصفیه خانه های محلی، سرما زدگی درختان زیادی اعم از مثمر و غیر مثمر دراثر افت شدید دما در زمستان و برودت بیش از 20 درجه سانتی گراد زیر صفر در ، تبخیر بالای آب،کمبود آبهای سطحی و زیرزمینی، درجه شوری بالای آب می باشد. مشکلات زیست محیطی شامل نداشتن بستر مناسب برای کاشت، کاشت درختان غیر مثمر و و گونه های نا متناسب با آب و هوا و بافت زمین ، توجه نکردن به سیاست حذف چمن و جایگزینی آن با گونه های گیاهی مناسب، عدم امکان کشت گونه های مختلف مقاوم به گرمای منطقه، میزان بالای آلاینده های زیست محیطی، عدم پاسخگویی بخش دولتی نسبت به آسیبهای زیست محیطی خود، آلودگی آبهای زیرزمینی می باشد. مشکلات فرهنگی شامل عدم فرهنگ سازی مناسب حفاظت از فضای سبز،عدم اطلاع رسانی مطلوب، عدم رعایت مسایل امنیتی اخلاقی در فضاهای سبز می باشد. مشکلات حقوقی و قانونی شامل عدم تصویب قوانینی که مالکین اماکن مسکونی و تجاری را ملزم به تأمین حداقلی فضای سبز کند، عدم نگهداری صحیح فضای سبز، عدم تشویق و ترغیب شهروندان به ایجاد فضای سبز در مقابل منازلشان مانند تخفیف عوارض سالانه شهرداری و نوسازی، جایگاه پایین شهرداری در تهیه طرحهای تفصیلی، ابهام در قانون شوراها، وجود اشکالات در مقررات مال الاجاره و حق محل کسب، وجود ضوابط و مقررات متفاوت و متناقض در خصوص باغات و اراضی کشاورزی شهرها می باشد. منطقه 6 شهرداری تهران، با جمعیت 232538 نفر و وسعت 2144 هکتار، در وضع موجود با تراکم ناخالص جمعیتی 5/108 نفر در هکتار و با سطحی معادل 5/3 درصد مساحت شهر تهران، به عنوان یکی از مهم ترین مناطق جایگاهی رفیع در تحولات شهری تهران داشته است. بر اساس اطلاعات شهرداری منطقه 6 تهران تا پایان سال 1390، مساحت کل فضای اشغال شده توسط پارکهای شهری منطقه 6 رقمی معادل 68.85 هکتار است که شامل 26 پارک شهری در مقیاسهای متفاوت می باشد . بر این اساس با توجه به جمعیت 281305 نفری منطقه 6 تهران، سرانه برخورداری از پارکهای شهری در منطقه 6 تهران ، به طور متوسط 44/2 متر مربع برآورد شده است که البته در مناطق مختلف با توجه به تفاوت تعداد جمعیت و مساحت پارکها، بسیار متفاوت است . با احتساب فضاهای سبز تحت اشغال بلوارها، میادین و لچکیها، مساحت کل فضای سبز منطقه 6 تهران 111130000 متر مربع می باشد و بر این اساس، سرانه فضای سبز منطقه 6 تهران برابر با 95/3 متر مربع می باشد. در صورتی که حداقل سرانه استاندارد فضای سبز را معادل ? متر مربع را در نظر بگیریم، منطقه 6 شهرداری که دارای سرانه فضای سبز 95/3 می باشد، پایین تر از سطح استاندارد قرار گرفته و فاقد حداقل استاندارد سرانه پارک می باشند . و 05/3 متر مربع تا حداقل استاندارد فاصله دارد. بنابراین این منطقه شهرداری با کمبود جدی فضای سبز شهری به ویژه در بخش پارک ها و بوستان های شهری مواجه است. مشخصات و مساحت فضای سبز و سرانه ها در جدول های 3 و 4 آورده شده است. معرفهای عملکردی ، از طریق سوالهایی در قالب پرسش نامه های مسئولین و شهروندان ( در قالب طیف 5 گانه لیکرت از خیلی کم (1) تا خیلی زیاد (5) عملیاتی گردید. برای داوری در مورد دلایل عدم تحقق فضای سبز در منطقه 6 ، این داده ها بر اساس فراوانی پاسخهای داده شده به گزینه های پنج گانه طرح شده در قالب طیف لیکرت،ابتدا میانگین رتبه ای به دست آمد و سپس آن میانگین به مقیاس بین 1 تا 100 تبدیل شد و امتیاز به دست آمده به عنوان شاخص تعیین کننده برای داوری مورد استفاده قرار گرفت. مطالعات خاک شناسی با حفر پروفیل خاک در انواع مختلف فضاهای سبز شهری و آنالیز فیزیکوشیمیایی انجام گردید. اطلاعات منابع آبی مورد استفاده فضای سبز از سازمان آب و شهرداری اخذ شد و مشخص شد که آب مورد نیاز عمدتا از چاههای عمیق و تعدادی نیز از قنات های موجود تامین می شود وبا استفاده از نمونه گیری و ارسال به آزمایشگاه اقدام به بررسی کیفیت این منابع آبی شد. در مورد گیاهان نیز با مشخص کردن 16 ایستگاه نمونه برداری از انواع فضای سبز شهری ، نمونه هایی از گونه های گیاهی سطح شهر جمع آوری و با استفاده از منابع و فلورهای گیاه شناسی اقدام به شناسایی سیستماتیک گونه ها گردید. آفات و بیماریهای موجود در عرصه فضاهای سبز نیز با عملیات میدانی در سطح شهر جمع آوری و با بهره گیری از منابع علمی موجود شناسایی گردید. در زمینه مشکلات اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی منطقه 6 شهر تهران در فضاهای سبز منطقه 6 تهران، جمع آوری اطلاعات عمدتا با بررسی منابع و اسناد و مدارک موجود (مطالعات کتابخانه ای) صورت پذیرفت. و مشاهدات میدانی رفتارهای اجتماعی شهروندان با فضای سبز نیز تکمیل کننده بود. ابتدا با استفاده از طیف لیکرت، پاسخنامه ها را به 5 گروه( از خیلی موافق=5 تا خیلی مخالف=1) تقسیم می می کنیم.spss کنیم و وارد نرم افزار دسته بندی می کنیم.x8تا x1از ،داده های حاصل از پاسخنامه را در مورد شاخص های عدم تحقق سپس برای آزمون روایی سوالات از آزمون آلفای کرونباخ استفاده می شود.تحلیل آزمون نشان می دهد که میزان آلفا برابر 0.631 است که نشان از پایایی تقریبا خوب سوالات پرسش نامه است.با بررسی 8 شاخص مذکور(کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، مدیریتی، اقلیمی، زیست محیطی، فرهنگی و حقوقی-قانونی) در عدم تحقق سرانه فضاهای سبز در منطقه 6 و با استفاده از روش تحلیل چند متغیره میزان تاثیر هرکدام از این عوامل در عدم تحقق سرانه فضاهای سبز در منطقه 6 مشخص شد . برای محاسبه رابطه و میزان همبستگی هریک از شاخص ها با عدم تحقق سرانه فضاهای سبز منطقه 6 از روش رگرسیون لجستیک استفاده شد .در کلیه متغیر های فوق ضریب همبستگی پیرسون و نیز سطح معنی داری بین متغیر های هریک نشان می دهد که همه متغیرها دارای سطح معنی داری قابل قبولی هستند و مقدار sig= 0/000<0/005 بیانگر متفاوت بودن متغیر ها و وجود همبستگی بین آنهاست. میزان f بدست آمده برای هر شاخص بیانگر آن است که هزارم معنی دار باشد، به این معنی که حداقل یکی از متغیرهای مستقل در پیش بینی متغیر وابسته) عدم تحقق سرانه فضاهای سبز منطقه 6 (موثر می باشد.